ارسباران؛ بوم نقاشی خدا، در انتظار قاب جهانی | جنگل‌های ارسباران؛ قربانی بی‌توجهی در مسیر ثبت جهانی!

بازار تبریز آنلاین - موسی‌ کاظم‌زاده : در قلب شمال‌غرب ایران، جایی که مرزهای آذربایجان شرقی و اردبیل به هم می‌رسند، جنگل‌های ارسباران چون نگینی سبز در دل طبیعت می‌درخشند. این ذخیره‌گاه زیست‌کره، با مناظر بکر، تنوع زیستی بی‌نظیر، و گنجینه‌های فرهنگی و تاریخی، از سال ۱۹۷۶ به‌عنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره در یونسکو به ثبت رسیده است. با این حال، علی‌رغم ارزش‌های جهانی‌اش، ارسباران هنوز در فهرست میراث طبیعی جهانی یونسکو جای نگرفته است. چرا این بهشت زمینی از این افتخار محروم مانده است؟ این گزارش شما را به سفری در قلب ارسباران دعوت می‌کند تا شگفتی‌های آن را کاوش کند، موانع پیش رو را تحلیل نماید، و راهکارهایی برای تحقق رویای ثبت جهانی آن پیشنهاد دهد.

جنگل‌های ارسباران؛ بهشتی در انتظار تاج جهانی

ارسباران با گستره‌ای حدود ۱۲۵,۲۵۵ هکتار، یکی از غنی‌ترین اکوسیستم‌های ایران است که در تلاقی اقلیم‌های خزری، قفقازی، و مدیترانه‌ای شکل گرفته است. این موقعیت جغرافیایی منحصربه‌فرد، ارسباران را به پناهگاهی برای تنوع زیستی تبدیل کرده است. حدود ۲۱۵ گونه پرنده، از جمله عقاب طلایی و کرکس مصری، ۴۸ گونه پستاندار مانند پلنگ پارسی، خرس قهوه‌ای، و مارال، و بیش از ۱,۰۰۰ گونه گیاهی در این منطقه زیست می‌کنند. بر اساس مطالعات، گونه‌هایی مانند سرخدار در فهرست گونه‌های در معرض خطر قرار دارند (یونسکو، ۲۰۱۸). جنگل‌های متراکم بلوط و ممرز، دره‌های سرسبز مکیدی، چشمه‌های آب‌معدنی کلیبر، و قله‌های مرتفع قنداب، مناظری خلق کرده‌اند که هر طبیعت‌دوستی را مجذوب می‌کنند.

ارسباران اما تنها یک شگفتی طبیعی نیست؛ گنجینه‌ای از تاریخ و فرهنگ نیز هست. قلعه بابک خرمدین، نماد پایداری ایرانیان، بر فراز صخره‌ها ایستاده و داستان مقاومت را روایت می‌کند. آرامگاه منسوب به مادر تیمور لنگ در روستای خواجه نصیرالدین طوسی، ردپای تاریخ را در این سرزمین زنده نگه داشته است. زندگی عشایر ایل شاهسون، با سنت‌های رنگارنگ و مهمان‌نوازی بی‌مانند، روحی پویا به ارسباران بخشیده است. این منطقه همچنین به‌عنوان ریه‌ای طبیعی، با جذب دی‌اکسید کربن و تنظیم اقلیم منطقه، نقشی کلیدی در حفظ تعادل اکولوژیکی ایفا می‌کند. این ویژگی‌ها ارسباران را با جنگل‌های هیرکانی خزری، که در سال ۲۰۱۹ در فهرست یونسکو ثبت شد، هم‌ردیف می‌سازد.

موانع پیش روی ارسباران برای جهانی شدن چیست؟

در دل جنگل‌های ارسباران، عشایر ایل شاهسون و ساکنان روستاهای اطراف، زندگی خود را با طبیعت گره زده‌اند. یکی از چوپانان شاهسون می‌گوید: «اگر گردشگران به اینجا بیایند و محصولاتمان را بخرند، زندگی‌مان بهتر می‌شود، اما نمی‌خواهیم مراتعمان خراب شود.» در روستای آینالو، صاحب یک اقامتگاه بوم‌گردی امیدوار است ثبت جهانی ارسباران گردشگران بیشتری را جذب کند، اما نگران کمبود زیرساخت‌هاست: «ما آماده‌ایم، اما جاده‌ها و امکانات باید بهتر شوند.» بااین‌حال، آگاهی محلی از ارزش جهانی ارسباران محدود است. نبود برنامه‌های آموزشی و کمپین‌های آگاهی‌رسانی، مشارکت عمومی را کاهش داده است.

با وجود این ارزش‌ها، پرونده ارسباران در سه نوبت ارائه به یونسکو، آخرین بار در سال ۲۰۱۷، پذیرفته نشده است. تهدیدات زیست‌محیطی یکی از موانع اصلی است. بر اساس مطالعه‌ای، سالانه حدود ۲,۶۸۹ مترمکعب چوب از ارسباران برداشت می‌شود (سیویلیکا، ۲۰۱۸). آتش‌سوزی‌های اخیر، از جمله در سال ۲۰۱۹ که حدود ۳۰۰ هکتار از جنگل‌ها را نابود کرد، زخمی عمیق بر پیکر ارسباران گذاشت (تابناک، ۲۰۱۹). فعالیت‌های معدنی و جاده‌سازی نیز اکوسیستم شکننده منطقه را تهدید می‌کنند. یونسکو برای ثبت یک اثر طبیعی، حفاظت پایدار و کاهش تهدیدات انسانی را پیش‌شرط می‌داند، و این چالش‌ها ارسباران را از استانداردهای جهانی دور کرده‌اند.

ارسباران؛ قربانی بی‌کفایتی در برابر بی‌تفاوتی یونسکو!

ضعف‌های مدیریتی نیز مانعی دیگر است. نبود مراکز پژوهشی مجهز برای مستندسازی دقیق تنوع زیستی و نظارت ناکافی بر فعالیت‌های انسانی، از جمله قاچاق چوب، پرونده ارسباران را تضعیف کرده است. گزارش‌ها نشان می‌دهند افزایش قیمت چوب در بازار ایران، از جمله چوب صنوبر از ۲۹۰ هزار تومان در سال ۱۳۹۵ به حدود ۱ میلیون تومان برای هر تن در سال ۱۴۰۰، قاچاق را تشدید کرده است (ایران چوب، ۲۰۲۱). زیرساخت‌های گردشگری پایدار نیز در ارسباران توسعه‌نیافته باقی مانده‌اند، و یونسکو درباره تأثیرات منفی گردشگری غیرمسئولانه بر طبیعت بکر منطقه ابراز نگرانی کرده است.

چالش‌های سیاسی و بین‌المللی نیز سد راه ارسباران شده‌اند. این منطقه در نزدیکی مرز جمهوری آذربایجان قرار دارد و بخشی از اکوسیستم آن با این کشور مشترک است. ثبت جهانی نیازمند همکاری دوجانبه برای ارائه پرونده‌ای جامع است، اما هماهنگی‌های بین‌المللی تاکنون پیشرفت چشمگیری نداشته‌اند. کمبود آگاهی محلی نیز مزید بر علت است. بسیاری از ساکنان منطقه از مزایای ثبت جهانی، مانند رونق گردشگری و ایجاد فرصت‌های شغلی، بی‌اطلاع‌اند.

با وجود این موانع، تلاش‌هایی برای نجات ارسباران صورت گرفته است. سازمان حفاظت محیط‌زیست ایران طرح‌های حفاظتی، از جمله احیای گونه‌های بومی مانند مارال در منطقه آینالو، را اجرا کرده است. مذاکرات با جمهوری آذربایجان برای تهیه پرونده مشترک نیز در جریان است، هرچند پیشرفت آن کند بوده است.

ارسباران؛ بوم نقاشی خدا، در انتظار قاب جهانی

برای رساندن ارسباران به جایگاه شایسته‌اش، اقداماتی فوری ضروری است. نظارت دقیق‌تر بر برداشت غیرقانونی چوب، پیشگیری از آتش‌سوزی‌ها، و توقف فعالیت‌های معدنی، اکوسیستم منطقه را حفظ خواهد کرد. تأسیس مراکز پژوهشی برای مستندسازی علمی، پرونده ارسباران را در برابر معیارهای یونسکو تقویت می‌کند. توسعه مسیرهای گردشگری مسئولانه و آموزش جوامع محلی، اکوتوریسم پایدار را ترویج خواهد داد. تسریع در همکاری‌های بین‌المللی با جمهوری آذربایجان و برگزاری کمپین‌های رسانه‌ای برای آگاهی‌رسانی، حمایت جهانی و محلی را جلب می‌کند.

تصور کنید در دره مکیدی قدم می‌زنید، جایی که نسیم خنک جنگل‌های بلوط چهره‌تان را نوازش می‌کند و آواز پرندگان سکوت طبیعت را می‌شکند. یا کنار عشایر شاهسون، چای آتشی می‌نوشید و داستان‌های قلعه بابک را می‌شنوید. ارسباران نه‌تنها میراثی برای ایران، بلکه گنجینه‌ای برای بشریت است. ثبت جهانی این منطقه می‌تواند آن را به مقصدی بین‌المللی تبدیل کند، اقتصاد محلی را شکوفا سازد، و این شگفتی را برای نسل‌های آینده حفظ نماید. اما این آرمان تنها با همت جمعی به حقیقت می‌پیوندد.

جنگل‌های ارسباران؛ دعوتی برای نجات یک میراث بشری

ارسباران در آستانه تصمیمی سرنوشت‌ساز قرار دارد؛ یا با حفاظت و تلاش مشترک به فهرست میراث جهانی یونسکو می‌پیوندد و جاودانه می‌شود، یا در سایه بی‌توجهی، زخم‌های بیشتری بر پیکرش نشسته و از دسترس آیندگان دور می‌ماند. این گزارش از همه دوستداران طبیعت دعوت می‌کند تا صدای ارسباران باشند. حمایت از کمپین‌های زیست‌محیطی، بازدید مسئولانه از این منطقه، و اشتراک‌گذاری داستان‌هایش در شبکه‌های اجتماعی، گام‌هایی کوچک اما تأثیرگذارند. هر هکتار از ارسباران که امروز حفظ می‌شود، میراثی است برای فردا. شما چه گامی برای نجات این بهشت گمشده برمی‌دارید؟